Wat is pesten?

De juridische definities en bepalingen van het fenomeen zijn veelal niet in staat op een concrete manier aan te geven wanneer men nu precies kan spreken over geweld of pesterijen. Bestaand wetenschappelijk onderzoek geeft echter een dieper inzicht in wat pesten nu precies is in verschillende topics die op deze website aan bod komen. Onderzoekers hebben tijdens interviews, onderzoek en betrokkenheid bij 10.000’en gevallen van pesterijen informatie gekregen over:

Pesten in de praktijk
Vormen van pesterijen
Pesttechnieken
Profielen van de daders
Profielen van de doelwitten
De gevolgen voor de doelwitten bij langdurige blootstelling aan pesterijen

Geen normale relatie

Er zijn steeds twee partijen nodig om een relatie op te bouwen. In de meeste gevallen willen beide partijen iets, anders kan de relatie zich niet ontwikkelen. Idealiter hebben beide partijen elkaar nodig in een zeker opzicht.

De “relatie” tussen een doelwit en een pester is echter verschillend omwille van de volgende redenen:

Het doelwit is volledig onvrijwillig in de relatie getrokken omdat de werkgever het doelwit in een benarde situatie heeft geplaatst en vervolgens erop aandringt dat het doelwit niet meer kan ontkomen tenzij door significante toegevingen.
De pester heeft controle over de omvang van de terreur; wanneer toeslaan, wanneer terughoudender zijn, de plaats en de toeschouwers.
Wederzijds voordeel is niet het doel maar de controle die de pester wil uitoefenen op het doelwit. Het doelwit wenst dit niet.
De ondermijnende technieken die de pester gebruikt zijn zodanig ongewenst, ongepast en onverdiend dat het in geen enkel geval de schuld kan zijn van het doelwit, zelfs niet gedeeltelijk.
Het is onmogelijk om te verklaren hoe het doelwit er voordeel kan uithalen.
Pesters hebben doelwitten nodig om te kunnen schitteren, doelwitten kunnen onmogelijk schitteren wanneer de pester in zijn/haar leven komt.

Het is opmerkelijk dat er nog zulke misvattingen bestaan rond negatieve gedragingen en reacties van mensen. Men hoort vaak zeggen: “Laten we ons zoals volwassenen gedragen”, alsof het volwassen leven enkel en alleen maar bestaat uit positieve constructieve gedragingen. Sterker nog, vanaf iemand een maatpak aan heeft, lijkt het alsof die persoon onfeilbaar wordt voor sommigen.

Als we praten over pesterijen hebben we het vanzelfsprekend over menselijk gedrag. Pesterijen zijn van alle tijden en komt in alle culturen en leeftijdsgroepen voor. Wat maakt dat het nu zo universeel is?

Het gedrag van mensen, eenvoudigweg genomen, wordt uiteindelijk bepaald door 3 elementen; ons karakter, onze opvoeding en de situatie.

Gedrag = karakter, opvoeding, situatie

Het karakter wordt aangenomen permanent te zijn, het zijn de persoonlijke voorkeuren waarmee we geboren worden en zijn naar verluidt onveranderlijk. De opvoeding is datgene wat we vanaf een vroege leeftijd van onze rolmodellen meekrijgen en is met andere woorden aangeleerd. Afhankelijk van de situatie wordt het gedrag ook beïnvloed natuurlijk. We gaan ons gedrag uiteraard aanpassen naargelang of we nu bijvoorbeeld met onze baas praten of met een naaste collega, of we door een donker steegje lopen in een gevaarlijke buurt, we betrokken geraken in een verkeersongeval of bijvoorbeeld in het park met je partner in klaarlichte dag, …

Het gedrag van mensen verschilt uiteraard heel sterk per individu.

Onzekerheid over onze psychologische behoeften

Wat maakt nu dat we ons op een negatieve manier gaan gedragen?

De zelfdeterminatietheorie is een van de recentste motivatietheorieën en werd de afgelopen 40 jaar op basis van wetenschappelijk onderzoek ontwikkeld en toegepast in talrijke levensdomeinen zoals onderwijs, sport, relaties, opvoeding maar ook op het werk.

Deze zegt dat autonomie, verbondenheid en competentie de basis vormen voor optimaal functioneren en vormen onze fundamentele psychologische basisbehoeften! Deze behoeften worden beschouwd als zijnde universeel en zijn onafhankelijk van geslacht, religie, culturele achtergrond, opleidingsniveau, voorgeschiedenis, etc…

De behoefte aan autonomie verwijst naar de wens om vrij te kunnen handelen en niet teveel stress te moeten ervaren.

Negatief gedrag begint wanneer deze fundamentele noden in het gedrang komen. De onzekerheid hierover is het begin van negatief gedrag.

Pesterijen op het werk in zijn meest fundamentele vorm is een stressrespons van de pester door het terugvechten tegen de almaar meer complex wordende stressoren die onze psychologische basisbehoeften aantasten.

Waar gaan die onzekerheden precies over?

Er zijn een aantal factoren die onzekerheid kunnen in de hand werken die typisch zijn voor ons bedrijfsleven:

De keerzijde van het briljante concept van vrije markten is onzekerheid.
Het is nu net die vrijheid die onze westerse cultuur zo hoog in het vaandel houdt in zowat alle facetten van ons leven (en gelukkig maar). We zijn vrij te doen en te laten wat we maar willen zolang het niet illegaal is. Als ik me bijvoorbeeld aangetrokken voel tot de vrouw van de buurman staat het me vrij om actie te ondernemen en avances te maken. Mijn vrijheid is de onzekerheid van de buurman. Hoe meer we als maatschappij naar vrijheid streven, hoe meer onzekerheid we creëren en hoe meer spanningen we teweegbrengen.
Het werk is een strijdtoneel van waardering en erkenning over onze competenties en connecties.
In een almaar complexer wordende maatschappij moeten we meer gaan samenwerken om de complexe problemen op te lossen. Langs de andere kant hebben we alsmaar minder tijd om connectie aan te gaan met anderen.
Frustratie en onzekerheden ontstaan ook uit het spanningsveld dat ontstaat tussen mensen die bewust “meespelen” met het militaristische sportieve spel en zij die er zich van afzetten.

Uiteraard kunnen deze frustraties ook komen van een privésituatie. Hier kan de werkgever natuurlijk geen enkele invloed op uitoefenen.

Het gebrek aan controle

Er zijn doorgaans vier factoren die de mate van stress beïnvloeden. De ernst waarin deze stress wordt ervaren wordt hoofdzakelijk bepaald door 4 elementen:

De mate waarin je de stressor kan controleren.
De mate waarin je de stressor kunt voorspellen.
De mate waarin je verbeteringen kan verwachten.
De mate waarin je steun kan verwachten.

Het is een bekende frustratie van de moderne dynamische manager. Je hebt je werknemers nu éénmaal niet onder je ultieme controle. De metafoor van de geöliede machine die al te vaak wordt gebruikt is niet echt van toepassing helaas. Dit gebrek aan controle is een verzwarende factor voor het ongewenst gedrag.

Angst als instrument

Het gebruik van angst is een doeltreffende strategie om anderen te laten gehoorzamen!

Vergelijk de situatie met een hold-up. De misdadiger komt een zaak binnen en richt zijn wapen op de eigenaars en eist zijn geld. De misdadiger zou dit niet doen moest die in een comfortabele en gecontroleerde financiële situatie zitten. Hij of zij ziet dit als de enige optie om aan geld te geraken en pleegt het misdrijf. Het wapen gebruikt hij of zij als controlemiddel.

Vergelijk de situatie met een verkrachting. De misdadiger zou dit niet doen moest hij of zij in een stabiele, rustgevende seksuele relatie zitten met een partner. Hij of zij ziet dit als de enige optie om zijn of haar seksuele driften te kunnen botvieren. Het fysieke geweld dat erbij komt kijken wordt gebruikt als controlemiddel.

Pesterijen waarbij iemand zijn geloofwaardigheid wordt afgenomen en competenties in vraag worden gesteld zijn dus volgens ditzelfde mechanisme personen die zichzelf weinig geloofwaardig vrezen en een laag zelfbeeld hebben. Als controlemiddel worden dan een verscheidenheid aan technieken gebruikt die verder op deze website worden besproken.

Pesten is het systematisch en doelbewust gebruiken van angst om mensen te beïnvloeden en maximaal te controleren en indien nodig te elimineren. Pesters willen die controle uitoefenen om hun eigen angst voor controleverlies te verminderen.

Negatieve verdedigingsmechanismen

Er zijn nog andere manieren uiteraard waarmee we met angsten omgaan.

Het gaat over afweermechanismen of verdedigingsmechanismen wanneer onze impulsen onaanvaardbaar zijn binnen de geldende maatschappelijke normen of onze specifieke omgeving waar we door beoordeeld worden. Freud was de grondlegger van deze theorie en sprak over het optreden van afweermechanismen binnen ons Ego (ons gedrag) wanneer de verwachtingspatronen van het Superego (sturende waarden van ouders, maatschappij, …) in strijd zijn met onze Id (onze instincten). Freud onderzocht deze mechanismen als intrapersoonlijke methoden om frustratie te verwerken. Als we spreken over pesterijen dan gaat dit natuurlijk ook over interpersoonlijk gedrag waarbij er een uitgesproken interactie is tussen doelwit en dader. Toch is het interessant om deze afweermechanismen of beschermings-mechanismen even te bestuderen.

Ontkenning treedt op wanneer iemand de gevoelens en emoties waarmee die wordt geconfronteerd niet kan accepteren. Deze persoon zal alle feiten (ondanks bewijzen ervan) tegenspreken om de negatieve gevoelens maar niet te moeten ondergaan.
Bij verplaatsing wordt een onaanvaardbare impuls op een veilige manier tot uiting gebracht. Het is wanneer je een ander doel in plaats van het werkelijke doel stelt bijvoorbeeld wanneer je collega je irriteert en je thuis je hond schopt uit frustratie.
Bij projectie wordt een onaanvaardbare prikkel toegeschreven aan iemand anders. Op deze manier verdedigt men zich tegen de angsten en frustraties door mislukkingen of schuld toe te schrijven aan anderen. Men ziet dus tekortkomingen in anderen die men dus niet herkent en erkent bij zichzelf. Projectie is een manier om met de eigen gevoelens van agressiviteit om te gaan.
Passief-agressief gedrag is een non-verbale vorm van agressiviteit dat zich vertaalt in negatief gedrag en manipulatie. Het is wanneer je boos bent op iemand maar het niet openlijk communiceert. In de plaats van te communiceren dat er problemen zijn ga je je gevoelens opkroppen, boze blikken werpen, duidelijk van gedrag veranderen, tegendraads zijn, een muur optrekken, enz… Ook kan men ontwijkend zijn of bewust onduidelijkheid creëren over een onderwerp. Mensen lijken in overeenstemming te zijn, vriendelijk, beleefd en rustig maar onder de oppervlakte kan manipulatie aan de gang zijn.
Afreageren (Eng: Acting-out) is een extreme reactie om de gevoelens en gedachten, die als onaanvaardbaar worden ervaren, tot uitdrukking te brengen.

Deze en ook nog hele reeks andere negatieve en wel aangepaste strategieën worden gebruikt door ons allemaal. Mensen vallen vanuit hun karakter en opvoeding dikwijls terug op dezelfde types van afweer strategieën, afweer stijlen genoemd. Zo bestaan er 4 verschillende afweer stijlen namelijk psychotische, onvolwassen, neurotische en volwassen afweer.

Een volwassen manier van omgaan met deze innerlijke frustratie zijn bijvoorbeeld: Altruisme, Sublimatie, Onderdrukking, Anticiperen en Humor.

Pesten daarentegen is het systematisch en doelbewust gebruik van negatieve verdedigingsmechanismen tegen gevoelens van onzekerheid, stress en angst. Deze mechanismen zijn onder andere Afreageren, Ontkenning, Verplaatsing, Projectie, Reactie formatie, Ontwijking en Passief-agressief gedrag.

Als je gepest wordt door je baas dan heeft dat niets te maken met management. Goede managers realiseren en beheren, slechte managers pesten. Management is management en pesterijen zijn geen management. Daarom geeft iedereen die ervoor kiest om te pesten eigenlijk toe dat ze tekortkomingen hebben en de maat waarin ze pesten is een maat voor hun tekortkomingen. Pesters projecteren hun eigen tekortkomingen op die van anderen.

De reden hiervoor is ONZEKERHEID, ANGST en/of SCHAAMTE

Het vermijden van hun tekortkomingen onder ogen te zien en er iets aan te moeten doen
Het vermijden om hun verantwoordelijkheid te nemen voor hun gedrag en het effect dat het heeft op anderen
Het minimaliseren van hun angst om gezien te worden als diegene die ze zijn namelijk zwakke, ontoereikende en dikwijls incompetente mensen
Het afleiden van de aandacht op hun incompetentie vooral in een erg onzekere of slecht gestuurde werkomgeving. Op deze manier houden slechte managers hun baan.

Deze manier van werken is erg contraproductief en resulteert in demoraliseren, demotivatie, vervreemding, … Pesters staan aan het hoofd van inefficiënte organisaties waar afwezigheid door ziekte en overheadkosten hoog zijn terwijl moraal, productiviteit en winstgevendheid laag zijn. De handelsmerken van de pester zijn projectie en ontkenning.

Pesten is een vorm van mishandeling en pesters – en ook onwetende werkgevers – gaan dikwijls zeer ver om de doelwitten van pesten stil te houden en maken hierbij gebruik van dreigementen van ontslag of disciplinaire stappen, … Pesters vrezen het meest dat hun eigen tekortkomingen ontmaskerd worden en dat ze publiekelijk verantwoording moeten afleggen voor hun gedrag. Dit is logisch omdat de primaire drijfveer van pesters het verbergen van hun onzekerheden is.

Deze mensen:

Hebben nooit geleerd verantwoordelijkheid te aanvaarden voor hun gedrag
Willen de voordelen genieten van in de volwassen wereld te leven maar willen niet de plichten en verantwoordelijkheden aanvaarden om deel uit te maken van die volwassen wereld
Doen afstand van en ontkennen verantwoordelijkheid voor hun gedrag en de gevolgen ervan
Kan niet en wilt niet erkennen welk het effect is van hun gedrag op anderen
Wilt niet weten van andere manieren van gedragen
Wilt niet erkennen dat er betere manieren zijn om zich te gedragen

In sommige gevallen kan het gaan om een dwangmatige handeling. De pester heeft dan iemand nodig om te pesten en het lijkt erop dat ze bijna niet kunnen overleven zonder een huidig doelwit. In tegenstelling tot de façade die deze mensen optrekken zijn ze erg onzeker en hebben een lage dunk van zichzelf. Deze lage dunk wordt benadrukt door alle studies betreffende pesten op het werk. Omdat deze mensen tekort komen en niet in staat zijn de taken en verplichtingen van hun positie te vervullen (maar hebben geen enkele schroom om het salaris te aanvaarden) vrezen ze de ontmaskering. Deze vrees voor ontmaskering neigt dikwijls naar een vorm van paranoia.